ලෝක ක්ෂුද්‍රජීවී ප්‍රතිරෝධය පිළිබඳ දැනුවත් කිරීමේ සතිය නොවැම්බර් මස 18 සිට 24 දක්වා පැවැත්වේ. මෙවර (2023) එහි තේමාව වන ට්එක්ව ක්ෂුද්‍රජීවී ප්‍රතිරෝධය වළක්වමු” යන්නට අනුව ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශකවල සඵලතාවය ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා සියලු ප්‍රජා සංවිධානයන්ගේ සහයෝගිතාවය ඉල්ලා සිටී. ඒ අනුව මානව සහ සත්ව සෞඛ්‍ය, කෘෂිකර්මාන්තය සහ පාරිසරික කළමනාකරණය ඇතුළු සියලුම අංශ ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශක ප්‍රවේශමෙන් භාවිතා කළ යුතුය.
ලෝක ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී ප්‍රතිරෝධක දැනුවත් කිරීමේ සතියට පිවිසෙන අප හට, “ක්ෂුද්‍ර ජීවී ප්‍රතිරෝධය එක්ව වළක්වමු” යන තේමාව සාමූහික ක්‍රියාමාර්ගයක හදිසි අවශ්‍යතාවය ප්‍රතිරාවය කරයි. ප්‍රතිජීවක නිසි ලෙස භාවිතා කිරීමේ මහජන වගකීම හුදෙක් තෝරාගැනීමක් නොව ගෝලීය අවශ්‍යතාවයක් බව අවධාරණය කරමින් මිනිසුන්ගේ, සතුන්ගේ, ශාකවල සහ පරිසරයේ යහපැවැත්ම සඳහා ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශකවල සඵලතාවය ආරක්ෂා කරමින් ක්ෂුද්‍රජීවී ප්‍රතිරෝධය ( AMR ) ට එරෙහි සටනට අපිත් එක්වෙමු.
වර්තමානයේ අප කවුරුත් හඳුනන ප්‍රතිජීවක (බැක්ටීරියා නාශක) සොයාගැනීමට පෙර දැන් සාමාන්‍ය යැයි සැලකෙන රෝග, මරණයේ පෙරනිමිති විය. ඔබට වැළඳෙන සුළු ආසාදනයක්, ජීවිතයට තර්ජනයක් වන තරම් උග්‍රවන අවස්ථාවක්, සරල සීරීමක් භයානක ප්‍රතිවිපාක ගෙනදෙන්නක් වීම සිදුවිය හැකි ලෝකයක ජීවත් වන්නට සිදුවූවා යැයි මදකට සිතන්න. එය සිතන්නට පවා අපහසු වර්තමානයක අප මේ වනවිට ජීවත් වුවද, එවන් වාතාවරණයක ජීවත් වූවන් සිටින්නට ඇතැයි ඇතැම් ඓතිහාසික කරුණු සලකා බැලීමේදී ද නිගමනය කළ හැකිය.
පසුගිය ශතවර්ෂයේ මුල් භාගයේදී, ප්‍රතිජීවක සොයාගැනීමට පෙර බැක්ටීරියා විසින් මිනිස් ජීවිත අනාරක්ෂිත කරමින් ඉහළින්ම වැජඹෙමින් සිටි අතර ප්‍රජාවට මහත් තර්ජනයක් වන රෝග තත්ත්ව ඇති කරන ලදි. ප්‍රතිජීවක සොයාගැනීමේ විප්ලවීය ක්‍රියාදාමයත් සමඟ පරිවර්තනීය වෙනසක් සිදුවුණි. බැක්ටීරියා නම් සතුරාට එරෙහිව සටන් වදින්නට අපගේ අවි ගබඩාව තුළ තිබෙන අත්‍යාවශ්‍යම හා ප්‍රබලම ඖෂධය ලෙස මෙය ඉස්මතු විය.
මේ සොයාගැනීමත් සමඟ පුද්ගලයන්ගේ ආයු අපේක්ෂාව ඉහළ නැඟුණු අතර පරම්පරා ගණනාවක් තිස්සේ ප්‍රජාව බියවැද්දූ බෝවන රෝග නම් අවතාරයේ ප්‍රබලත්වය කෙමෙන් පහව යන්නට පටන් ගත්තේය. ප්‍රතිජීවක, නවීන වෛද්‍ය විද්‍යාවේ අසමසම වීරයන් බවට පත් වූ අතර, ජීවිත බේරා ගැනීම සහ මානව සෞඛ්‍යය පිළිබඳ නව නිර්ණායක ලියවිණ.
එහෙත්, මේ ප්‍රගතියත් සමග නව අභියෝගයකට මුහුණ දෙන්නටද සිදුවිය. එනම් ප්‍රතිජීවක ප්‍රතිරෝධයයි (Antimicrobial Resistance or AMR). ඒ අනුව බැක්ටීරියාවට එරෙහිව මිනිසා ජයගත්තා යැයි අප සිතූ උපකල්පනය බැහැර කරමින් බැක්ටීරියා විසින් ඔවුන් තුරන් කිරීම සඳහා නිපදවා ඇති ඖෂධවලට අනුවර්තනය වීමට සහ ඒවාට ඔරොත්තු දීමට ඔවුන්ට ඇති ප්‍රබල හැකියාව පෙන්නුම් කළේය. වරක් බලවත් වූ ප්‍රතිජීවක ඖෂධවලට ප්‍රතිරෝධී ස්වරූපයෙන් යුතුව නැඟී සිටි බලවත් විරුද්ධවාදියකුට මුහුණ දීමට සිදුවිය.
වෛද්‍ය විද්‍යාවේ පරිණාමය සිත් ඇදගන්නා ඉතිහාසයකින් යුක්ත වන අතර ප්‍රතිජීවක ඖෂධ ප්‍රතිරෝධයේ සංකීර්ණතා සහ මානව සෞඛ්‍යට තර්ජනයක් වන බලවේගයන්ට එරෙහිව විද්‍යාව ජය ගන්නා අනාගතයක් සඳහාද එක්ව කටයුතු කිරීම අප සැමගේ වගකීම වේ.
ඒ රක්ෂිත පරිභෝජන අනුව අප විසින් ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශක (Antimicrobials) පිළිබඳ මූලික කරුණු සොයා බැලීම, ප්‍රතිජීවක ප්‍රතිරෝධයේ (Antibacterial Resistance) අන්තරායන් තේරුම් ගැනීම සහ මෙම ජීවිතාරක්ෂක ඖෂධ ආරක්ෂිත පරිභෝජනය කිරීමේදී මහජන වගකීම ප්‍රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කරන්නේ කෙසේදැයි සොයා බැලීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.
ක්ෂුද්‍රජීවී නාශක යනු කුමක්ද සහ ඒවා වැදගත් වන්නේ ඇයි?
ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශක යනු ‘ප්‍රතිජීවක (Antibiotics), ප්‍රතිවෛරස් (Antivirals), ප්‍රති-දිලීර (Antifungals) සහ ප්‍රති-පරපෝෂිත (Antiparasitic) ද්‍රව්‍ය යන සියල්ල පොදුවේ හැඳින්වීමක් වන අතර ක්ෂුද්‍ර ජීවීන්ගේ වර්ධනය විනාශ කරන හෝ වළක්වන ද්‍රව්‍ය වේ. ප්‍රති-ක්ෂුද්‍ර ජීවී නාශකවල උප කුලකයක් වන ප්‍රතිජීවක විශේෂයෙන් බැක්ටීරියා ඉලක්ක කර ගනු ලබයි. මෙම ඖෂධ බැක්ටීරියා ආසාදනවලට ප්‍රතිකාර කිරීමටත් එයින් ගිණිය නොහැකි තරම් ජීවිත බේරා ගැනීමටත් උපකාරී වී ඇත.
ප්‍රතිජීවක ප්‍රතිරෝධයේ ඉහළයෑම
ප්‍රතිජීවක ප්‍රතිරෝධය ඇති වන්නේ බැක්ටීරියා අනුවර්තනය වී පරිණාමය වන විට, ප්‍රතිජීවකවල ක්‍රියාකාරීත්වය එතරම් ඵලදායී නොවීම හේතු කොටගෙනය. මෙම සංසිද්ධිය වෛද්‍ය සහ අනෙකුත් ක්ෂේත්‍රයන්හි (සත්ව සෞඛ්‍යය, කෘෂිකර්මාන්තය සහ පාරිසරික) සිදුකරන ප්‍රතිජීවක අධික ලෙස සහ අනිසි ලෙස භාවිතා කිරීම මගින් වර්ධනය වන්නක් වන අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ආසාදනවලට ප්‍රතිකාර කිරීම අසීරු කර්තව්‍යයක් බවට පත්වී ඇත. එය මිනිස් සහ සත්ව සෞඛ්‍යයට තර්ජනයක් බව සැලකිය යුතු මනාය.
අනිසි ප්‍රතිජීවක භාවිතයේ හානිකර බලපෑම්
සෙම්ප්‍රතිශ්‍යාව සම්බන්ධ දුර්මතය:-
වෛරස් ආසාදනවලට එරෙහිව ප්‍රතිජීවක ඖෂධ අකාර්යක්ෂම බව විද්‍යාත්මක පිළිගැනීමක් වුවද, සෙම්ප්‍රතිශ්‍යාවට ප්‍රතිජීවක මඟින් ප්‍රතිකාර කළ හැකි බවට වැරදි මතයක් පවතී. මේ අනුව සෞඛ්‍ය සේවා වෘත්තිකයන් රෝගියාගේ ඉල්ලීමට හෝ බල කිරීමට යටත්ව වෛරස් රෝග සඳහා ප්‍රතිජීවක නිර්දේශ කිරීමට පෙළඹෙන අතර එයින් ප්‍රතිරෝධ වර්ධනයට දායක වේ.
නියමිත කාල සීමාව තුළ නියමිත ලෙස ඖෂධ නොගැනීම් සහ ස්වයං-බෙහෙත් වට්ටෝරුව:-
අසම්පූර්ණ ලෙස ප්‍රතිජීවක භාවිතය ප්‍රතිරෝධී බැක්ටීරියාවල පැවැත්මට දායක වන අතර එහි බලපෑම් ශක්තිමත් කරවයි. තවද ස්වයං – බෙහෙත් නියමය සහ වෘත්තීය මඟපෙන්වීමකින් තොරව ප්‍රතිජීවක ලබා ගැනීම ගැටලුව උග්‍ර කරන අතර ඖෂධ අවභාවිත සංස්කෘතියක් බිහි කරන අතර මිත්‍යා මතද වපුරයි.
මහජන සෞඛ්‍යය කෙරෙහි බලපෑම:-
ප්‍රතිජීවක – ප්‍රතිරෝධී බලපෑම් පැනනැඟීමෙන් වරෙකදී ප්‍රතිකාර කළ හැකිව තිබූ ආසාදන ජීවිතයට තර්ජනයක් වන තත්ත්වයන් බවට පරිවර්තනය කරයි. විශේෂයෙන්ම ආසාදන වැළැක්වීමට හෝ ප්‍රතිකාර කිරීමට ඵලදායී ප්‍රතිජීවක නොමැති වීමෙන් ශල්‍යකර්ම සහ රසායනික චිකිත්සාව ඇතුළු සාමාන්‍ය වෛද්‍ය පිළිවෙත් ද අවදානම් සහගත වේ.
නිසි ප්‍රතිජීවක භාවිතය පිළිබඳ මහජන වගකීම
නිර්දේශිත ප්‍රතිජීවක නියමිත කාලසීමාව තුළ නියමිත මාත්‍රාවෙන් ගන්න:- ආසාදනය සම්පූර්ණයෙන් තුරන් කිරීම සහතික කිරීම සඳහා රෝග ලක්ෂණ වැඩිදියුණු වුවද, නිර්දේශිත ප්‍රතිජීවක නියමිත කාල සීමාව තුළ ගැනීම මහජන වගකීමකි. අසම්පූර්ණ ප්‍රතිජීවක භාවිතය ප්‍රතිජීවක – ප්‍රතිරෝධතා බලපෑම් වර්ධනයට සැලකිය යුතු ලෙස දායක වන්නක් බව සැලකිය යුතුය.
ස්වයං බෙහෙත් වට්ටෝරුවෙන් වැළකීම :-
ප්‍රතිජීවක ඖෂධ ගැනීමට පෙර වෘත්තීය වෛද්‍ය උපදෙස් ලබා ගන්නා ලෙස මහජනතාව නිරන්තරයෙන් දැනුවත් කළ යුතුය. නිර්දේශිත බෙහෙත් වට්ටෝරුවකින් තොරව ප්‍රතිජීවක ලබා ගැනීමේ අන්තරායන් පිළිබඳව වගකීම් සහගත භාවිතය ප්‍රවර්ධනය කරමින් අවධාරණය කිරීම වැදගත් වේ.
විශේෂඥ වෛද්‍ය සුරංග දොළමුල්ල
MBBS, M.Sc., MD (Medical Administration),
PhD (University of York)
අධ්‍යක්‍ෂ (රසායනාගාර සේවා)
සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය
